बाँके भाद्र १२ गते ।
शिक्षा भनेको मानव जीवनको एक अपरिहार्य अंग हो। मानिसको जन्मदेखि मृत्युसम्मको यात्रा चेतनाको विभिन्न चरणहरूको माध्यमबाट सम्पन्न हुन्छ। यो चेतनाले जीवनलाई सही दिशा निर्देशित गर्न, समाजमा प्रभाव पार्न, र आफ्नो अस्तित्वको अर्थलाई बुझ्न सक्षम बनाउँछ। शिक्षा केवल डिग्री र प्रमाणपत्र प्राप्त गर्ने प्रक्रिया होइन, बरु यो एउटा साधन हो जसले व्यक्तिलाई जिम्मेवार, सुसंस्कृत, र सामाजिक रूपमा उपयोगी व्यक्ति बनाउँछ। यद्यपि, वर्तमान समयमा शिक्षाको धारणा प्रायः सीमित सूचना, तथ्याङ्क, र परीक्षा प्रणालीमा मात्र केन्द्रित भइरहेको छ। यस आलेखमा हामीले शिक्षाको वास्तविक उद्देश्य, यसका वर्तमान चुनौतीहरू, र सुधारका उपायहरूको बारेमा विस्तृत रूपमा चर्चा गर्नेछौँ।
शिक्षाको वास्तविक अर्थ
शिक्षाको परिभाषा गर्ने क्रममा विभिन्न दृष्टिकोणलाई ध्यानमा राख्न सकिन्छ, तर यसको वास्तविक अर्थ भने चेतनाको विकासमा निहित हुन्छ। शिक्षा मानिसलाई सोच्न, अनुभव गर्न, र जीवनमा सही निर्णय गर्न मद्दत गर्छ। यसले मानिसलाई जीवनको वास्तविकता र चुनौतीहरूको सामना गर्न सक्षम बनाउँछ।
मानिसको मस्तिष्क निरन्तर सोच्ने प्रक्रियामा संलग्न हुन्छ। विचार भनेको मस्तिष्कमा उत्पन्न हुने धारणा हो, जसले जीवनलाई आकार दिन्छ। जब विचार सकारात्मक र गहिरो हुन्छ, तब व्यक्तिले आफ्नो जीवनलाई सही दिशा दिने प्रयास गर्छ। यस प्रक्रियालाई सहज बनाउने कुरा नै शिक्षा हो। “Education is not the learning of facts, but the training of the mind to think.” (Albert Einstein) यसको अर्थ, शिक्षा भनेको केवल जानकारी प्राप्त गर्नु मात्र होइन, यो सोच्ने क्षमतालाई अभिवृद्धि गर्ने प्रक्रियासमेत हो।
शिक्षाको अर्को पक्ष भनेको जिम्मेवारी बोध हो। शिक्षा प्राप्त गर्ने व्यक्तिले केवल आफ्नो लागि मात्र होइन, समाज र राष्ट्रको लागि पनि योगदान गर्नुपर्ने कुरा बुझ्न आवश्यक छ। शिक्षा भनेको सामाजिक चेतनाको विकास गर्ने माध्यम हो, जसले समाजलाई नैतिक, सांस्कृतिक, र आर्थिक रूपमा सुदृढ बनाउँछ।
आधुनिक शिक्षा प्रणालीका चुनौतीहरू
हालको शिक्षाको अवस्थालाई नजिकबाट नियाल्दा, विभिन्न समस्या र चुनौतीहरूको सामना गर्नुपर्ने देखिन्छ। पहिलो र प्रमुख समस्या भनेको शिक्षा केवल तथ्याङ्क र सूचनाको संग्रहको रूपमा परिभाषित भइरहेको छ। यसले व्यक्तिलाई जिम्मेवारी बोध गर्न, सामाजिक योगदानको महत्त्व बुझ्न, र जीवनका वास्तविक चुनौतीहरूको सामना गर्न सक्षम बनाउने प्रक्रियालाई कमजोर बनाएको छ।
१. शिक्षा सूचना र तथ्याङ्कमा सीमित
आजको शैक्षिक प्रणालीले शिक्षालाई जानकारी र तथ्याङ्कमा सीमित गरिरहेको छ। व्यक्तिलाई सूचनाको संग्रहीकरण मात्र गराउने र त्यसलाई परीक्षामा लेख्न लगाउने प्रक्रियालाई नै शिक्षा मान्न थालिएको छ। तर यस्तो शिक्षाले व्यक्तिलाई वास्तविक जीवनमा काम लाग्ने क्षमताहरू विकास गर्न सहयोग गर्दैन। “The function of education is to teach one to think intensively and to think critically. Intelligence plus character – that is the goal of true education.” (Martin Luther King Jr.)
२. डिग्री र प्रमाणपत्रमा सीमित शिक्षा
आजको शिक्षाको अर्को चुनौती भनेको डिग्री र प्रमाणपत्रको महत्त्वमा आधारित हुनु हो। मानिसहरूलाई शिक्षित मान्ने आधार डिग्रीको प्राप्तिमा केन्द्रित भएको छ। व्यक्तिलाई शिक्षाको वास्तविक उद्देश्य बुझ्न र त्यसलाई जीवनमा उपयोगी बनाउने प्रक्रियामा शिक्षाको अभाव भएको छ। यसले गर्दा डिग्री प्राप्त गरेका व्यक्तिहरू पनि सामाजिक जिम्मेवारी र नैतिकताको दृष्टिकोणले कमजोर रहन सक्छन्।
३. जिम्मेवारीबोधको कमी
हालको शिक्षा प्रणालीले व्यक्तिलाई जिम्मेवार बनाउने प्रक्रियामा कमजोर देखिन्छ। शिक्षाको वास्तविक उद्देश्य भनेको व्यक्तिलाई जिम्मेवार, स्वावलम्बी, र समाजप्रति उत्तरदायी बनाउनु हो। तर अहिलेको शिक्षाले मानिसहरूलाई केवल जानकारीको संग्रहकर्ता बनाइरहेको छ, जसले गर्दा उनीहरूलाई सामाजिक जिम्मेवारीको महत्त्व बुझाउन असफल भएको छ।
४. आर्थिक असमानता र शैक्षिक पहुँच
शिक्षाको पहुँचमा पनि अहिले ठूलो असमानता देखिन्छ। धनी वर्गका व्यक्तिहरूले महँगा शैक्षिक संस्थाहरूमा पहुँच राख्न सक्दछन्, जबकि गरिब वर्गका मानिसहरू आधारभूत शिक्षाबाट पनि बञ्चित हुनुपर्दछ। यसले गर्दा शिक्षामा असमानता बढ्दै गएको छ, र यो समाजको दिगो विकासमा बाधक बनेको छ। “Education is the most powerful weapon which you can use to change the world.” (Nelson Mandela) तर जब शिक्षा आर्थिक रूपमा पहुँचयोग्य नहुन सक्छ, तब यसको प्रभाव सीमित रहन्छ।
शिक्षाको सुधारका उपायहरू-
वर्तमान शिक्षालाई सुधार गर्नका लागि विभिन्न उपायहरू अपनाउन आवश्यक छ। शिक्षाले व्यक्तिलाई जिम्मेवार, नैतिक, र सुसंस्कृत बनाउन सक्षम हुनुपर्छ। यसका लागि निम्न उपायहरू महत्त्वपूर्ण हुन सक्छन्:
१. शिक्षा चेतनाको विकासका लागि
शिक्षाको परिभाषालाई केवल जानकारी र तथ्याङ्कमा सीमित नगरी, चेतनाको विकासको माध्यमको रूपमा परिभाषित गर्नुपर्छ। व्यक्तिलाई सोच्ने, अनुभव गर्ने, र चुनौतीहरूको सामना गर्न सक्षम बनाउने शिक्षा प्रदान गर्नु आवश्यक छ। “True education must correspond to the surrounding circumstances or it is not a healthy growth.” (Mahatma Gandhi) यसको अर्थ, शिक्षा वास्तविक जीवनसँग सम्बन्धित हुनुपर्छ र व्यक्तिलाई समाजमा योगदान गर्न सक्षम बनाउनुपर्छ।
२. जिम्मेवारीबोधलाई प्रवर्द्धन
शिक्षाले व्यक्तिलाई केवल जानकारी प्रदान गर्ने मात्र होइन, उनीहरूको जिम्मेवारीबोधलाई प्रवर्द्धन गर्न पनि सक्षम बनाउनु आवश्यक छ। शिक्षाले व्यक्तिलाई समाजप्रति उत्तरदायी बनाउने, नैतिकता र मानवीय मूल्यहरूको बोध गराउने भूमिका निर्वाह गर्नुपर्छ। व्यक्तिले आफूले गर्नुपर्ने कर्तव्य र जिम्मेवारीको बोध गर्नुपर्छ, ताकि उनीहरू समाजमा योगदान गर्न सकून्।
३. परीक्षाको वैकल्पिक मोडेल
वर्तमान शिक्षा प्रणालीमा ३ घण्टाको परीक्षाले व्यक्तिको क्षमता मापन गर्ने अभ्यास गरिन्छ। तर यसले व्यक्तिको वास्तविक जीवनमा काम लाग्ने क्षमताहरूलाई मापन गर्न असफल रहन्छ। शिक्षा प्रणालीले परीक्षाको वैकल्पिक मोडेलको विकास गर्न आवश्यक छ, जसले व्यक्तिको वास्तविक जीवनमा काम लाग्ने क्षमताहरूलाई मापन गर्न सकून्। परीक्षालाई अनुभव र व्यवहारसँग सम्बन्धित बनाउनु आवश्यक छ।
४. शिक्षामा समान पहुँचको सुनिश्चितता
शिक्षा सबैका लागि समान रूपमा पहुँचयोग्य हुनुपर्छ। आर्थिक असमानताका कारण शैक्षिक पहुँचमा हुने विभेदलाई हटाउनका लागि सरकारले विभिन्न कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नु आवश्यक छ। सरकारी विद्यालयहरूको स्तर वृद्धि गरी गरिब वर्गका मानिसहरूको लागि शिक्षामा पहुँच सुनिश्चित गर्नु आवश्यक छ। “Education is the key to unlocking the world, a passport to freedom.” (Oprah Winfrey)
५. आत्म-अनुसन्धान र स्व-अन्वेषण
शिक्षाले व्यक्तिलाई आत्म-अनुसन्धान र स्व-अन्वेषणको अवसर दिनुपर्छ। व्यक्तिले आफूलाई चिन्ने, आफूभित्रका क्षमताहरूको विकास गर्ने, र जीवनमा सही निर्णय लिने क्षमतालाई अभिवृद्धि गर्न शिक्षाले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्नुपर्छ। यसका लागि शिक्षामा self-learning र self-exploration को अवधारणा समावेश गर्नु आवश्यक छ।
निष्कर्ष
शिक्षा भनेको केवल तथ्याङ्क र जानकारी संकलन गर्ने माध्यम मात्र होइन, यो चेतनाको विकास, जिम्मेवारी बोध, र समाजप्रति उत्तरदायी हुने प्रक्रियाको माध्यम हो। वर्तमान शिक्षामा देखिएका चुनौतीहरूलाई सामना गर्नका लागि शिक्षाको वास्तविक उद्देश्य र अर्थलाई पुनर्विचार गर्न आवश्यक छ। शिक्षाले व्यक्तिलाई सोच्ने, अनुभव गर्ने, र चुनौतीहरूको सामना गर्न सक्षम बनाउने हुनुपर्छ। शिक्षालाई समाजप्रति जिम्मेवार व्यक्ति बनाउन सक्षम बनाउनुपर्छ, ताकि व्यक्तिले आफू र समाजका लागि योगदान गर्न सकून्।
